گل نرگس

ابن فارس در مقاییس آورده است:

كفر الكاف و الفاء و الراء أصلٌ صحيحٌ يدلُّ على معنًى واحد، و هو السَّتْر و التَّغطية. يقال لمن غطّى دِرعَه بثوبٍ: قد كَفَر دِرعَه. و المُكَفِّر:الرّجل المتغطِّي بسلاحه. … و يقال الزَّارع‏ كَافِر، لأنَّه يُغطِّي الحبَّ بتُراب الأرض. قال اللَّه تعالى: أَعْجَبَ‏ الْكُفَّارَ نَباتُهُ‏. و رَمادٌ مَكْفُور: سَفَت الرِّيحُ الترابَ عليه حتى غطَّتْه. … و الكُفْر: ضِدّ الإيمان، سمِّي لأنّه تَغْطِيَةُ الحقّ و كذلك‏ كُفْران‏ النِّعمة:جُحودها و سَترُها. و الكَافُور: كِمُّ العِنَب قبل أن يُنوِّر. و سمِّي‏ كَافُوراً لأنّه‏ كفَر الوَلِيع، أي غطّاه.

ابن فارس يک معني اصلي برای «ک ف ر» قائل است و آن تغطّي يعنی پوشاندن می باشد. مثلاً قد كَفَر دِرعَه يعني زره را با لباسش پوشاند. به کشاورز هم کافر گفته مي شود چون دانه را با خاک می پوشاند و کُفر که ضد ايمان است چون حق پوشيده می شود و …

ابن درید در جمهرة اللغه می گوید:

و الكُفْر: ضدّ الإسلام؛ كَفَرَ يكفُر كُفْراً و كُفْراناً، و هو أحد ما جاء من المصادر على فُعْلان، نحو غُفْران و خُسْران، و أصل‏ الكُفْر التغطية على الشي‏ء و السَّتر له، فكأن‏ الكافر مغطًّى على قلبه،

ابن اثير در النهاية في غريب الحديث و الأثر هم چنين نظری دارد:

و أصل‏ الكُفْر: تغطية الشى‏ء تغطية تستهلكه.

راغب نیز در مفردات مي گويد:

كُفْرُ في اللّغة: ستر الشي‏ء، و وصف الليل‏ بِالْكَافِرِ لستره الأشخاص، و الزّرّاع لستره البذر في الأرض، … و الْكَافُورُ: اسم أكمام الثّمرة التي‏ تَكْفُرُهَا، … و كُفْرُ النّعمة و كُفْرَانُهَا: سترها بترك أداء شكرها، قال تعالى: فَلا كُفْرانَ‏ لِسَعْيِهِ‏ [الأنبياء/ 94]. … و الْكَفَّارَةُ: ما يغطّي الإثم، و منه: كَفَّارَةُ اليمين نحو قوله: ذلِكَ‏ كَفَّارَةُ أَيْمانِكُمْ إِذا حَلَفْتُمْ‏ [المائدة/ 89] و كذلك كفّارة غيره من الآثام ككفارة القتل و الظّهار. قال: فَكَفَّارَتُهُ‏ إِطْعامُ عَشَرَةِ مَساكِينَ‏ [المائدة/ 89] و التَّكْفِيرُ: ستره و تغطيته حتى يصير بمنزلة ما لم يعمل، … و يقال: كَفَرَتِ‏ الشمس النّجومَ: سترتها، و يقال‏ الْكَافِرُ للسّحاب الذي يغطّي الشمس و الليل، … و تَكَفَّرَ في السّلاح. أي: تغطّى فيه، و الْكَافُورُ: أكمام الثمرة. أي: التي تكفُرُ الثّمرةَ،

چنانکه می نمايد لغويين اصل «ستر و تغطيه» را برای «کفر» پذيرفته اند. با وجود اين چند مورد قابل ذکر است:

ـ در بعضي از مواد واژه به «جحد» معني شده است:

در مقاييس:

«و كذلك‏ كُفْران‏ النِّعمة:جُحودها و سَترُها»

و مجمع البحرين:

و قد كَفَرَ بالله: جحد، فَالْكَافِرُ الجاحد للخالق. و الْكَفُورُ: الجحود يجحد الخالق مع هذه الأدلة الواضحة. و منه قوله: إِنَّا بِكُلٍ‏ كافِرُونَ‏ [28/ 48] أي جاحدون. فَأَبَى الظَّالِمُونَ إِلَّا كُفُوراً [17/ 99] أي جحودا.

راغب می نويسد:

و لمّا كان الكفران يقتضي جحود النّعمة صار يستعمل في الجحود، قال: وَ لا تَكُونُوا أَوَّلَ‏ كافِرٍ بِهِ‏ [البقرة/ 41] أي: جاحد له و ساتر،

که علاوه بر انکار معني ستر را هم لحاظ کرده است.

در قرآن چند آيه آمده است:

وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ (العنكبوت/٤٩)

وَلَٰكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ (الأنعام/٣٣)

وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الْكَافِرُونَ (العنكبوت/٤٧)

وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ (لقمان/٣٢)

چنانکه ديده مي شود جحد (انکار) عملی است که از ظالم و کافر سر می زند و از آثار آن است. پس در اينگونه موارد «کفر»، معنی به اثر شده است و اين برای لغت شناسان قابل توجه است.

به حديثي از مولايمان حضرت امام صادق عليه السلام توجه شود:

الْكُفْرُ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَلَى خَمْسَةِ أَوْجُهٍ: كُفْرُ الْجُحُودِ وَ هُوَ عَلَى وَجْهَيْنِ: جُحُودٌ بِالرُّبُوبِيَّةِ وَ أَنْ لَا جَنَّةَ وَ لَا نَارَ كَمَا قَالَ صِنْفٌ مِنَ الزَّنَادِقَةِ وَ الدَّهْرِيَّةِ الَّذِينَ يَقُولُونَ‏ وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ، وَ الْوَجْهُ الْآخَرُ مِنَ الْجُحُودِ هُوَ أَنْ يَجْحَدَ الْجَاحِدُ وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُ حَقٌّ وَ اسْتَقَرَّ عِنْدَهُ كَمَا قَالَ تَعَالَى: وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ‏. وَ الثَّالِثُ‏ كُفْرُ النِّعْمَةِ قَالَ تَعَالَى: لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ‏ كَفَرْتُمْ‏ إِنَّ عَذابِي لَشَدِيدٌ. الرَّابِعُ تَرْكُ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ وَ عَلَيْهِ قَوْلُهُ تَعَالَى: أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ‏. الْخَامِسُ‏ كُفْرُ الْبَرَاءَةِ وَ عَلَيْهِ قَوْلُهُ تَعَالَى فِي قَوْلِ إِبْرَاهِيمَ لِقَوْمِهِ‏ كَفَرْنا بِكُمْ‏.

در العین و به طبع او در تهذیب اللغة آمده است:

و الكُفْرُ أربعة أنحاء كُفْرُ الجحودِ مع معرفة القلب، كقوله [عز و جل‏]: وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ‏ (النمل/14) و كُفْرُ المعاندة: و هو أن يعرف بقلبه، و يأبى بلسانه. و كُفْرُ النفاق: [و هو أن‏] يؤمن بلسانه و القلب كَافِرٌ. و [كُفْرُ الإنكار]: و هو كُفْرُ القلب و اللسان.

در اینجا یعنی كُفْرُ الجحودِ و كُفْرُ الإنكار به گونه ای است که به نظر می رسد کفرشان به خاطر جحد و انکار است یعنی این کلمات تقریبا هم معنی هستند.

جالب است که يکي از معاني «جحد» در لغت «مخفي کردن و پنهان کردن» است.

ـ راغب اصفهانی در توضیح «تکفير» به مطلبي اشاره می کند:

و التَّكْفِيرُ: ستره و تغطيته حتى يصير بمنزلة ما لم يعمل، و يصحّ أن يكون أصله إزالة الكفر و الكفران، نحو:التّمريض في كونه إزالة للمرض، و تقذية العين في إزالة القذى عنه، قال: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْكِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَكَفَّرْنا عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ‏ [المائدة/ 65]، نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ‏ [النساء/ 31] و إلى هذا المعنى أشار بقوله: إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ‏ [هود/ 114] و قيل: صغار الحسنات لا تكفّر كبار السّيّئات، و قال:لَأُكَفِّرَنَ‏ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ‏ [آل عمران/لِيُكَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِي عَمِلُوا [الزمر/ 35]

اگر چه «إزالة الكفر و الكفران» را اصل معناي «تکفير» می داند، اما تلميحاً معناي «ازاله» را در نظر می گيريم.

ـ ابن اثير در نهایه می گوید:

و قيل: هو من‏ التَّكْفِير: الذّل و الخضوع. … و التَّكْفير: هو أن ينحنى الإنسان و يطأطئ رأسه قريبا من الرّكوع، كما يفعل من يريد تعظيم صاحبه … التَّكْفِير فى الصلاة» و هو الانحناء الكثير فى حالة القيام قبل الركوع.

طريحي نیز به آن اشاره دارد. اما دلیل بر آن را ذکر نکرده اند. شاید به همين جهت است که مصطفوی در «التحقيق في کلمات القرآن الکريم» می گوید:

أن الاصل الواحد في المادة: هو الردّ وعدم الإعتناء بشیء. و من آثاره: التبرّي، المحو، التغطيه.

يعني خلاف اکثر لغويين «التغطيه» از آثار «کفر» است.

معنایی که مصطفوی با توجه به آیات برداشت کرده اند، کلی است و نمی توان گفت که قدما به این معنی کلی نظر داشته اند.

اصل در همه آنها همان تغطیه و پوشاندن می باشد که انسان بر اساس معنا و اشارات و مفاهیمی که از يک معنا در ذهن می پروراند، آن را توسعه می دهد (از طریق مجاز) و گاه در مفهومی جزئی تر (مثلاً یکی از آثار آن را به عنوان معنی واژه) به کار می برد.

کفر در قرآن و حديث

در کتب لغت کفر را نقیضِ ایمان و شکر گفته اند:

در العین می خوانيم:

الكُفْرُ: نقيض الإيمان. و يقال لأهل دار الحرب: قد كَفَرُوا، أي: عصوا و امتنعوا. و الكُفْرُ: نقيض الشكر. كَفَرَ النعمةَ، أي: لم يشكرها.

در تهذيب اللغة آمده است:

الكفر عَلَى وُجوه، فكفْرٌ هو شِرْكٌ يَتَّخِذُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ*، و كفرٌ بكتاب اللَّه و رسوله، و كفر بادِّعاء وَلَدٍ للَّه، و كفرُ مُدَّعِي الإسلام، و هو أَنْ يعملَ أعمالًا بغير ما أنزل الله: يَسْعَى‏ فِي الْأَرْضِ فَساداً و يقتُل نفساً محرَّمةً بغير حق، ثم نحو ذلك من الأعمال.و كفران‏ أحدهما يَكفر بنعمةِ اللَّه، و الآخر التكذيب باللَّه.و قال اللَّه جلّ و عزّ: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَ‏ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَ‏ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا كُفْراً لَمْ يَكُنِ اللَّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ‏ [النساء: 137].قال أبو إسحاق الزَّجَّاج: قيل فيه غيرُ قَوْلٍ، قال بعضهم: يعني به اليهودَ لأنهم‏ آمَنُوا بموسى عليه السلام‏ ثُمَ‏ كَفَرُوا بعيسى عليه السلام‏ ثُمَّ ازْدادُوا كُفْراً بِكفرِهم‏ بمحمدٍ صلى اللّه عليه و سلم.قال أبو إسحاق: و جائزٌ أن يَكونَ مُحاربٌ آمن ثمّ‏ كَفَرَ ثمّ آمنَ ثمّ‏ كَفَرَ.

علاوه بر جحد و انکار، شرک، ترک شکر (ضد شکر)، نسيان، کتاب و … آمده است که گفته اند: اصولا وجوه درباره محتملات معاني به کار مي رود. بدين صورت اگر در لفظ يا عبارتي چند معنا احتمال رود اين معاني را وجوه گويند. پس آنچه در قرآن برای کلمه کفر از وجوه شمرده شده است از نوع برداشت های معنایی است اگر چه گفته اند که نباید به غیر از وجهی که در آن آیه متصور است نباید معنی کرد. مثلاً «وما کَفَرَ سلیمان و لکن الشیاطین کَفَروا» (بقره/102) منظور از کفر در اینجا، کتاب است و غیر از آن معنی ندارد.

با این حال می توان نتیجه گرفت که «کفر» واژه ای اصیل و عربی است که معنی و مفهوم آن با کلماتی چون «ستر، تغطیه، جحد، انکار، و با کلماتی نظیر نقیض ایمان، نقیض شکر، انحنا و … به کار رفته و افعالی که از این ریشه ساخته شده اند نیز گویای همین مطلب است. چنانکه در موارد فوق دیده شد، معنای حقیقی این واژه به گونه است که معانی مجازی آن قابل شناسایی است.

منابع:

قرآن

الأزهري الهروي، محمد بن أحمد، (2001)، تهذیب اللغة، انتشارات دار إحياء التراث العربي، چاپ اول، بيروت.

الجوهري الفارابي، إسماعيل بن حماد، (1407ه)، الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية، انتشارات دار العلم للملايين، چاپ چهارم، بيروت.

ابن دريد الأزدي، محمد بن الحسن، (1987م)، جمهرة اللغة، انتشارات دار العلم للملايين، چاپ اول، بيروت.

ابن فارس القزويني الرازي، أحمد بن زكرياء، معجم مقاييس اللغة، تحقیق عبد السلام محمد هارون افست ایران.

ابن منظور، محمد بن مكرم، (1414ه)، لسان العرب، انتشارات دار صادر، چاپ سوم، بیروت.

مصطفوی، التحقيق في کلمات القرآن الکريم، به نقل از نرم افزار دیجیتالی جامع التفاسیر.

راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، دار النشر / دار القلم، دمشق.

طريحی، مجمع البحرين، چاپ کتب الاسلامية.